Πώς οι άνθρωποι ή εταιρείες με περιβεβλημένα συμφέροντα διαχέουν την άγνοια και θολώνουν τη γνώση. Η Georgina Kenyon βρίσκει έναν όρο που περιγράφει το φαινόμενο.
Το 1979 μια κρυφή σημείωση από την βιομηχανία του καπνού αποκαλύφθηκε. Αποκαλούμενη ως η Πρόταση για το Κάπνισμα και την Υγεία, και γραμμένη μια δεκαετία πριν από την εταιρεία τσιγάρων Brown & Williamson, αποκάλυψε πολλές από τις τακτικές που χρησιμοποιούνται από τις μεγάλες καπνοβιομηχανίιες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις “αντικαπνιστικές δυνάμεις”.
Σε ένα από τα πιο αποκαλυπτικά σημεία του σημειώματος, φαίνεται πως λανσάρουν τα τσιγάρα στο κοινό: “Η αμφιβολία για το προϊόν μας είναι το καλύτερο μέσο για να ανταγωνιστεί το “σώμα των γεγονότων” που ενυπάρχει στην κοινή γνώμη. Είναι, επίσης, ένα μέσο για να δημιουργηθεί μια διαμάχη”.
Αυτός ο συσχετισμός κέντρισε το ενδιαφέρον του Robert Proctor, ενός επιστήμονα της Ιστορία από το Πανεπιστήμιο του Stanford, ο οποίος άρχισε να ψάχνει στις πρακτικές των καπνικών προϊόντων και βιομηχανιών και πως αυτές διασπείρουν την σύγχυση σχετικά με το άν το κάπνισμα προκαλεί καρκίνο.
Ο Proctor συνειδητοποίησε ότι η βιομηχανία του καπνού δεν ήθελε οι πελάτες να μάθουν τους κινδύνους του προϊόντος τους, και δαπάνησαν δισεκατομμύρια προκειμένου να συσκοτίσουν τα δεδομένα σχετικά με τις παρενέργειες του καπνίσματος. Αυτή η έρευνα τον οδήγησε να δημιουργήσει μια νέα λέξη για τη σπουδή της σκόπιμης διάδοσης της άγνοιας: αγνωτολογία.
Η λέξη προέρχεται από τη νεοκλασσική ελληνική λέξη “άγνωσις” σχετικά με την άγνοια ή το “μη γνωρίζειν” και τη λέξη “οντολογία” του κλάδου της μεταφυσικής που ασχολείται με τη φύσει του “όντος”. Η αγνωτολογία είναι η σπουδή των σκόπιμων δράσεων προκειμένου να διασπείρουν τη σύγχυση και την απάτη, συνήθως για να πωληθεί ένα προϊόν ή κερδηθεί μια χάρη.
“Εξερευνούσα πως οι δυνατές βιομηχανίες μπορούσαν να προωθούν την άγνοια, ώστε να πουλήσουν τα εμπορεύματά τους. Η άγνοια είναι δύναμη… και η αγνωτολογία έχει να κάνει με την εσκεμμένη δημιουργία άγνοιας. ”
“Εμβαθύνοντας στην αγνωτολογία, ανακάλυψα έναν κρυφό κόσμο από απόρρητη επιστήμη, και σκέφτηκα ότι οι ιστορικοί θα έπρεπε να δώσουν σ’ αυτήν περισσότερη προσοχή.
Το σημείωμα του 1969 και οι τακτικές που χρησιμοποιήθηκαν από την καπνοβιομηχανία έγιναν το τέλειο παράδειγμα αγνωτολογίας. λέει ο Proctor. “Η άγνοια δεν είναι απλά κάτι που δεν ξέρεις ακόμα, είναι ταυτόχρονα κι ένα πολιτικό τέχνασμα, μια σκόπιμη δημιουργία από δυνατούς παράγοντες που θέλουν “να μην γνωρίζεις”.”
Για να το βοηθήσει στην έρευνα, ο Proctor στρατολόγησε τη βοήθεια του γλωσσολόγου του Berkeley Iain Boal και μαζί κατέληξαν σε αυτόν τον όρο – ο νεολογισμός επινοήθηκε το 1995, παρ’ όλο που πολύ από την ανάλυση του φαινομένου από τον Proctor πραγματοποιήθηκε της προηγούμενες δεκαετίες
Δράση εξισσορόπησης
Η αγνωτολογία είναι σήμερα τόσο σημαντική όσο ήταν τότε που ο Proctor μελετούσε την συγκάλυψη των γεγονότων από τις καπνοβιομηχανίες σχετικά με τον καρκίνο και το κάπνισμα. Για παράδειγμα, η πολιτικών κινήτρων αμφιβολία που έγινε ορατή γύρω από τον Πρόεδρος των ΗΠΑ Barack Obama σχετικά με την εθνικότητά του κράτησε για αρκετούς μήνες από τους αντιπάλους του, μέχρι να αποκαλυφθεί το πιστοποιητικό γεννήσεως του το 2011. Σε μια άλλη περίπτωση, κάποιοι πολιτικοί σχολιαστές στην Αυστραλία προσπάθησαν να τροφοδοτήσουν τον πανικό παρομοιάζοντας της πιστοληπτική ικανότητα της χώρας με αυτή της Ελλάδας, παρόλο που ήδη δημοσίως διαθέσιμες πληροφορίες από τους οίκους αξιολόγησης έδειχναν ότι οι δύο οικονομίες είναι εντελώς διαφορετικές.
Ο Proctor εξηγεί ότι η άγνοια μπορεί συχνά να διαδοθεί υπό το πρόσχημα μιας ισορροπημένης συζήτησης. Για παράδειγμα, η κοινή ιδέα, ότι πάντοτε θα βρίσκονται δύο αντιτιθέμενες απόψεις δεν οδηγούν πάντοτε σε ένα λογικό συμπέρασμα. Αυτό βρισκόνταν πίσω από τις καπνοβιομηχανίες, οι οποίες χρησιμοποιούσαν την επιστήμη για να κάνουν τα προϊόντα τους να φαίνονται άκακα, και χρησιμοποιείται και σήμερα από αυτούς που δεν δέχονται την κλιματική αλλαγή για να αντιπαρατεθούν ενάντια στις επιστημονικές αποδείξεις.
“Αυτή η ‘ρουτίνα εξισορρόπησης’ επέτρεψε στους ανθρώπους των καπνοβιομηχανιών και στους αρνητές της κλιματικής αλλαγής σήμερα, ωστε να υποστηρίξουν, ότι υπάρχουν δύο πλευρές σε κάθε ιστορία, ότι οι ‘ειδικοί διαφωνούν’ – δημιουργώντας έτσι μια λάθος εικόνα της αλήθειας, συνεπώς (δημιουργώντας) άγνοια”
Για παράδειγμα, λέει ο Proctor, πολλές από τις έρευνες που συνδέουν την καρκινογέννεση με τον καπνό είχαν πραγματοποιούνταν σε ποντίκια αρχικά, και η βιομηχανία του τσιγάρου απάντησε λέγοντας, ότι οι έρευνες σε ποντίκια δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι βρίσκονται σε ρίσκο, παρά τα δυσμενή αποτελέσματα σε πολλούς καπνιστές.
Μια νέα εποχή άγνοιας
“Ζούμε σε έναν κόσμο ριζικής άγνοιας, και το θαύμα είναι, ότι κάθε είδος αλήθειας έχει να περάσει από το θόρυβο”, λέει ο Proctor. Ακόμα και το γεγονός, ότι η γνώση είναι ‘προσπελάσιμη’, δε σημαίνει ότι θα προσπελαστεί, προειδοποιεί.
“Παρόλο που για τα περισσότερα θέματα είναι εγκυκλοπαιδική η γνώση -όπως για παράδειγμα το σημείο βρασμού του υδραργύρου- για μεγαλύτερα ερωτήματα, όπως πολιτικά ή φιλοσοφικά, η γνώση που έχουν οι άνθρωποι, συνήθως έρχεται από μια πίστη, ή παράδοση ή προπαγάνδα, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού.
Ο Proctor ανακάλυψε ότι η άγνοια διαδίδεται, όταν πρώτον πολλοί άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν μια ιδέα ή ένα γεγονός, και δεύτερον, όταν ομάδες με ειδικά συμφέροντα – όπως μια εμπορική φίρμα ή μια πολιτική ομάδα – μετά δουλεύουν σκληρά για να δημιουργήσουν σύγχυση σχετικά με ένα ζήτημα. Στην περίπτωση της άγνοιας σχετικά με τον καπνό ή την κλιματική αλλαγή μια επιστημονικά αγράμματη κοινωνία θα είναι πιο ευαίσθητη στις τακτικές που χρησιμοποιούνται από αυτούς που θέλουν να συγχύσουν και να συσκοτίσουν την αλήθεια.
Σκεφτείτε την κλιματική αλλαγή σαν ένα παράδειγμα. “Η διαμάχη δεν μόνο σχετικά με την ύπαρξη της κλιματικής αλλαγής, είναι και σχετικά με το αν ο Θεός δημιούργησε της Γη για να την εκμεταλλευτούμε, για το αν η κυβέρνηση έχει το δικαίωμα να διαρρυθμίζει τη βιομηχανία, για το αν οι οικολόγοι πρέπει να ενισχυθούν και ούτω καθ΄εξής. Δεν έχει να κάνει μόνο με τα γεγονότα, έχει να κάνει σχετικά με το φαντασιακό που ρέει από και προς τέτοια θέματα”, λέει ο Proctor.
Φτιάχνοντας τα δικά μας μυαλά
Ακόμη ένας ακαδημαϊκός που ερευνά την άγνοια είναι ο David Dunning, του Πανεπιστημίου του Cornell. Ο Dunning προειδοποιεί ότι το διαδίκτυο βοηθά να διαδοθεί η άγνοια – είναι ένα μέρος όπου ο καθένα μπορεί να είναι μια δική του αυθεντία, λέει, κάτι που τους κάνει λεία (ΣτΜ. αυτούς που κάνουν τους ειδικούς) ισχυρών συμφερόντων που θέλουν σκόπιμα να διαδοθεί η άγνοια.
“Ενώ μερικοί έξυπνοι άνθρωποι θα επωφεληθούν από όλες τις πληροφορίες που είναι ένα κλικ μακρυά, πολλοί θα οδηγηθούν σε μια ψευδαίσθηση ειδήμονα. Η ανησυχία μου δεν είναι ότι χάνουμε την ικανότητα να καθορίσουμε τα μυαλά μας, αλλά γίνεται πολύ εύκολο να χάσουμε αυτή τη δυνατότητα. Πρέπει να στοχαστούμε με τους άλλους πολύ περισσότερο απ’ ότι μπορούμε να φανταστούμε. Οι άλλοι άνθρωποι μπορεί να είναι ατελείς επίσης, όμως οι απόψεις τους βοηθούν να διορθώσουμε τις δικές μας ατέλειες, καθώς η δική μας ατελής αυθεντία βοηθά να διορθωθούν τα δικά τους λάθη”, προειδοποιεί ο Dunning.
Οι Dunning και Proctor επίσης προειδοποιούν, ότι η ηθελημένη διάδοση της άγνοιας είναι αχαλίνωτη παντού γύρω από τους προεδρικούς δελφίνους σε όλες τις πλευρές του πολιτικού φάσματος.
“Ο Donald Trump είναι το προφανές σύγχρονο παράδειγμα στις ΗΠΑ, προτείνοντας εύκολες λύσεις στους ακολούθους του, οι οποίες είτε είναι ανεφάρμοστες, είτε αντισυνταγματικές” λέει ο Dunning.
Οπότε, παρόλο που η αγνωτολογία μπορεί να έλκει την καταγωγή της στην ακμή της βιομηχανίας του καπνού, σήμερα η ανάγκη και για μια λέξη και για τη σπουδή της ανθρώπινης άγνοιας είσαι ισχυρότερες από ποτέ.
Από το BBC Future
Απόφοιτος Μουσικολογίας, αιώνιος φοιτητής Μαθηματικών. Δημοσιογραφεί για διάφορα θέματα, κυρίως τέχνης και επιστήμης.